Ιάκωβος Καμπανέλλης | «Βίβα Ασπασία»

To έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Βίβα Ασπασία» παρουσιάζει στη Καρδίτσα η Κεντρική Σκηνή του Θεάτρου Όψεις. Το «Βίβα Ασπασία» πρωτοπαίχτηκε το 1966 από το Θίασο Τζένης Καρέζη σε σκηνοθεσία Μιχάλη Μπούχλη και τα χρόνια εκείνα προκάλεσε αρκετές κριτικές, κόντρες ακόμα και αντιπαραθέσεις, κυρίως στο χώρο της Αριστεράς. Στις εφημερίδες της εποχής θα δούμε πολλούς να σχολιάζουν το έργο, από τον ίδιο τον συγγραφέα μέχρι τον Μίκη Θεοδωράκη και τον… Αντρέα Παπανδρέου.

Η υπόθεση του έργου τοποθετείται στο 1943, όταν η Ιταλία υπό τον στρατάρχη Μπαντόλιο συνθηκολόγησε με τους Συμμάχους.

Η ΑΥΓΗ, 7/10/1966

Η πρωταγωνίστρια του έργου, η Ασπασία (Τζένη Καρέζη), είναι μια αφελής νεαρή γυναίκα που στη δικτατορία της 4ης Αυγούστου τη βρίσκουμε μέλος της φασιστικής οργάνωσης νέων του Μεταξά ΕΟΝ και στη κατοχή, ως «φυσιολογική» συνέχεια, γίνεται ερωμένη των κατακτητών. Η άσχημη εμπειρία της με έναν Γερμανό αξιωματικό την απογοητεύει τόσο που στη συνέχεια δέχεται μόνο Ιταλούς. Μετά τη «συμφωνία Μπαντόλιο» όπου οι γερμανικές δυνάμεις διατάχθηκαν να αφοπλίσουν και να αιχμαλωτίσουν τους πρώην συμμάχους τους Ιταλούς, η Ασπασία κρύβει τον Ιταλό εραστή της (Στέφανος Ληναίος) μαζί με άλλους δύο συμπατριώτες του μέχρι να καταφέρουν να διαφύγουν. Οι τρεις Ιταλοί, που εν τω μεταξύ αποδείχθηκαν αντιφασίστες, καταφέρνουν να συνδεθούν με την Αντίσταση και καταστρώνεται σχέδιο διαφυγής τους στο βουνό. Μόνο που η αφελής Ασπασία εξομολογείται το σχέδιο στη θεία της (Μαρία Φωκά) η οποία τους καρφώνει στους Γερμανούς…

Στη  πρεμιέρα της παράστασης, η ΑΥΓΗ της 7 Οκτώβρη του 1966 (εφημερίδα της Αριστεράς που κυκλοφορούσε νόμιμα και απηχούσε τις θέσεις της ΕΔΑ και του τότε παράνομου ΚΚΕ), είχε εκτενή παρουσίαση του έργου και συνέντευξη του συγγραφέα Ιάκωβου Καμπανέλλη, ο οποίος σε ερώτηση για τους στόχους του έργου, λέει:

«Πριν τελειώσει ο πόλεμος κατά του φασισμού, ο μιλιταρισμός καιγόταν αλλά και… ξαναγεννιόταν από την τέφρα του. Πάντα υπήρχαν ιεροεξεταστές. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι σημερινοί εξοντώνουν τα αντιφρονούντα θύματά τους με αντίστοιχα ευρήματα. Η ηρωϊδα μου η Ασπασία, ήταν ένα κορίτσι που στην εποχή της 4ης Αυγούστου, ανήκε στην ΕΟΝ. Ήρθε η Αλβανία, αργότερα η κατοχή και ο ξεσηκωμός του Έθνους. Η Ασπασία ζει την εποχή της, δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Σιγά-σιγά μεταμορφώνεται. Αυτές τις μεταμορφώσεις της Ασπασίας καλούνται να παρακολουθήσουν οι θεατές. Όταν άρχισα να γυρεύω το κλίμα του έργου θυμήθηκα πολλά. Τους δηλητηριασμένους από τη φασιστική φαντασμαγορία της ΕΟΝ νέους που πέρασαν ασφαλώς μεταμορφώσεις ώσπου να πέσουν ελληνικότατα στην Αλβανία ή στην Αντίσταση. Θυμήθηκα τα στρατόπεδα των Ιταλών, τους νικημένους Γερμανούς. Τον Αντώνη, τον ήρωά μας στο Μαουτχάουζεν, που άμα του μιλούσαμε για ηρωιλίκι θύμωνε, έβριζε και μελαγχολούσε. Θυμήθηκα τα τραγούδια της 4ης Αυγούστου που έλεγαν τα πεινασμένα παιδιά του χωριού. Και σκέφτηκα πως αυτού του είδους το υλικό μπορούσε να δημιουργήσει την ατμόσφαιρα που χρειαζόμουν. Λέω την ατμόσφαιρα γιατί δεν κάνω με τη στενή έννοια Ιστορικό έργο. Πάντα φιλοδοξούσα να γράψω ένα έργο βασισμένο στην πιο καταδιωγμένη περίοδο της Ιστορίας μας, την κατοχή. Σεβαστή περίοδο για να την αγγίξεις με μεγάλα λόγια. Έτσι οδηγήθηκα στον κλαυσίγελω. Το έργο μου είναι δράμα και κωμωδία μαζί με σάτιρα. (…) Το έργο δεν σταματά στην περίοδο της κατοχής. Ανήκει τόσο στο 1943 όσο και στο 1966. Μιλά κι αυτό για τις ίδιες προδοσίες όπως ο Μακρυγιάννης για την προδομένη επανάσταση του ’21. Διαχέεται από την διάψευση των προσδοκιών. Θύμα προδοσίας είναι και ο Ιταλός ήρωάς μου όπως και η Ασπασία».

Λίγες μέρες μετά την πρεμιέρα, στην ίδια εφημερίδα (Η ΑΥΓΗ, 18/10/1966) δημοσιεύεται εκτενής κριτική του Στάθη Δρομάζου, όπου μεταξύ άλλων γράφει και τα εξής:  

Η ΑΥΓΗ 18/10/1966

«Ώστε για τον συγγραφέα το εσωτερικό πρόβλημα του αντιστασιακού ανθρώπου ήταν η “μεταμόρφωση” ενός γύναιου της Αθήνας – διά της Αντιστάσεως – σε μελλόνυμφο Ιταλού καπιτάνου; (…) Σε όλη τη διάρκεια του έργου η κατοχική και αντιστασιακή Ελλάδα παρουσιάζεται ως ένας όμιλος τριών γυναικών και τριών ερωτύλων Ιταλών, αποπτερωμένων μετά τη συνθηκολόγηση του Μπατόλιο, να μοιράζονται τραπέζι και κρεβάτι. Η πρώτη… αντίσταση της Ασπασίας ήταν ότι αποφάσισε ύστερα από ένα σοκ να μην ξανακοιμηθεί ποτέ πια με Γερμανούς αλλά μόνο με… Ιταλούς. Η πράξη της, κατά τον συγγραφέα, παίρνει διαστάσεις ηθικού μεγαλείου που καλούμαστε να… χειροκροτήσουμε ή να σεβαστούμε! Αυτό το εκδιδόμενο γύναιο μάλιστα λέει με πείσμονα υπερηφάνεια στον Ιταλό εραστή της: Εδώ είναι Ελλάδα! Κάνει κριτική κατά του φασισμού, καταγγέλλει τις αγριότητες των Ιταλών στην Αιθιοπία και τον εγκαλεί για την επέμβασή του στην… Ισπανία. Και όλα αυτά στα σοβαρά! Και σε όλη τη διάρκεια του έργου μόνον οι Ιταλοί αποφασίζουνε να βγουν στο βουνό και ούτε ένας Έλληνας! (…) Κανείς δεν αντελήφθηκε την ύβρη κατά της αντιστασιακής γενιάς; Αυτές λοιπόν οι επαγγελματίες του έρωτα ήταν οι γυναίκες που κάναν την αντίσταση; Απέναντι στον ανθρωπισμό των αφοπλισμένων Ιταλών, την Ελλάδα των εκδιδομένων αντί πανιότας γυναικών έχει να επιδείξει ο συγγραφέας; (…) Και ύστερα ποια ήταν αυτή η αντιστασιακή οργάνωση των δύο ατόμων! Δύο άτομα που δεν ανήκαν σε καμμιά οργάνωση είχαν τη δυνατότητα να αιχμαλωτίζουν Γερμανούς, να οργανώνουν διοχετεύσεις στο βουνό και οι οργανώσεις του βουνού να τους έχουν εμπιστοσύνη!  Όταν η περιλάλητη Ασπασία τους ρωτάει “είστε με το ΕΑΜ ή με τον ΕΔΕΣ”, αυτοί απαντούν: “Όχι, το ΕΑΜ και ΕΔΕΣ είναι… μαζί μας”! Μα για χόμπυ δύο ατόμων πέρασε ο συγγραφέας τις οργανώσεις του 1943; (…) Γενικά στο έργο του ο συγγραφέας κατατρύχεται από την προσπάθεια της αγιοποιήσεως των ανθρώπων του κοινωνικού περιθωρίου. Δικαίωμά του. Αλλά και να προσπαθεί να μας δώσει το πρόβλημα της συνειδητοποίησης του απλού ανθρώπου με τον εξαγνισμό διά της Αντιστάσεως μια πόρνης, το οποίο στο τέλος δραματοποιείται με την απόφασή της να μη δεχτεί την επιεική μεταχείριση των Γερμανών και να μείνει με τον κακοτυχήσαντα καπιτάνο της, πάει πολύ.(…) Ύστερα, αυτή η θεωρεία του ανώνυμου λαού, που έκανε την Αντίσταση… ανά δύο, μπορεί να βολεύει τους απόντες και τους παραχαράκτες της Αντίστασης, αλλά δεν έχει καμιά σχέση με την προβληματική του πατριωτισμού των οργανωμένων ανθρώπων».

Η ΑΥΓΗ 20/10/1966

Δύο μέρες μετά, στην ΑΥΓΗ της 20/10/1966 δημοσιεύεται επιστολή-απάντηση του Ιακωβου Καμπανέλλη στη κριτική του Στάθη Δρομάζου, όπου μεταξύ άλλων γράφει:

«Πώς να δεχτώ ότι το έργο μου, που δεν έχει ούτε για θέμα ούτε για στόχο την αντίσταση, τη διασύρει; Ο κ. Δρομάζος, ούτε λίγο ούτε πολύ, θέλει να βλέπει την “Ασπασία” σαν καμωμένη από μένα για αντιπροσωπευτική μορφή της αντίστασης. Είπα ποτέ τίποτα τέτοιο; Το έγραψα στο πρόγραμμα; Το πραγματεύτηκα επί σκηνής; Πώς ο κ. Δρομάζος δεν αντελήφθη ότι στο πρόσωπο της Ασπασίας θέλω να δείξω ως ποιο σημείο έφτασε η διαφθορά και η διάβρωση από τη Μεταξική δικτατορία; Και πώς αρνείται ο κ. Δρομάζος το δικαίωμα, στην Ασπασία, σ’ ένα διεφθαρμένο άτομο να επιτεθεί κατά της ίδιας, της δικής της διαφθοράς; Σύμπτωμα τόσο πραγματικό, αληθινό, συνηθέστατο! Και πολύ περισσότερο γιατί δεν δέχεται την κάθαρση αυτού του ατόμου; Ειδικά το ότι η Ασπασία, η διεφθαρμένη απ’ τη δικτατορία, κάνει μιαν άγρια επίθεση κατά της δικτατορίας και του φασισμού (…) γίνεται πιο εσωτερική και εξομολογητική, αρχίζει λίγο-λίγο να απελευθερώνεται. Δυσανασχετεί επίσης γιατίοι δύο ”πατριώτες” που παρουσιάζω ανήκουν σε μια φανταστική οργάνωση. Θεέ και Κύριε!! Θα ήθελεο κ. Δρομάζος να δηλώσουν ότι ανήκουν στο ΕΑΜ; (…) Η ταυτότητά τους ενδιαφέρει τον κ. Δρομάζο ή αυτά που κάνουν και που λένε;»     

Η ΑΥΓΗ 20/10/1966

Στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας (ΑΥΓΗ της 20/10/1966) δημοσιεύεται επίσης και επιστολή του Γιάννη Θεοδωράκη (αδελφού του Μίκη) ο οποίος υπερασπίζεται το “Βίβα Ασπασία” απέναντι στη κριτική του Δρομάζου:

«Αδικείται και πολύ μάλιστα ο κ. Καμπανέλλης από την κριτική του κ. Δρομάζου. Αν θέλετε αδικείται και η Εθνική Αντίσταση, αφού σώνει και καλά τοποθετούμε απέναντί της, μαζί με τους εχθρούς της, ένα συγγραφέα ο οποίος κάθε άλλο παρά είχε τέτοιες προθέσεις. Και οι προθέσεις του κ. Καμπανέλλη είναι φανερές: Θέλει να μεταφέρει την Εθνική Αντίσταση στη σκηνή. Παίρνει όμως υπ’ όψη του τα σημερινά δεδομένα – Α.Ν.509, χούντα κλπ. Και για να μην προσκρούει πάνω σ’ όλα αυτά «ελίσσεται». Και το καταφέρνει αρκετά καλά αφού το ΕΑΜ χειροκροτείται, η 4η Αυγούστου χλευάζεται, η φιλοσοφία και το αποκρουστικό πρόσωπο του δοσιλογισμού περιγράφονται με τη “θεία” θαυμάσια. Άλλωστε εκείνο το “γιατί να μην κάναμε κι εμείς δικτατορία” που λέει η Ασπασία, “φτώχεια είχαμε, βασιλεία είχαμε, απεργία είχαμε, κομμουνιστικό κόμμα είχαμε, γιατί να μην κάναμε κι εμείς φασισμό;” δίνει στο έργο ξεχωριστή επικαιρότητα. Και οι δύο ακόμα αντιστασιακοί – αυτούς που επικαλείται ο κ. Δρομάζος για να αποδείξει ότι το έργο “βολεύει τους απόντες και τους παραχαράκτες της Αντιστάσεως” – νομίζω ότι από τη στιγμή που λένε ότι “όσοι πολεμάνε σήμερα για τη λευτεριά, αύριο θα ριχτούνε στη φυλακή. Η κυβέρνηση θα στηριχτεί στους δοσίλογους”, (…) από τη στιγμή που τα λένε αυτά οι “ανώνυμοι” αντιστασιακοί, παύουν να είναι ανώνυμοι. Γίνεται αμέσως γνωστή η τοποθέτησή τους.»

Και η αντιπαράθεση στην ΑΥΓΗ γύρω από το έργο το “Βίβα Ασπασία” συνεχίζεται στο φύλλο της 23/10/1966 όπου δημοσιεύονται επιστολές του συνεργάτη της ΑΥΓΗΣ Δ.Ραφτόπουλου και του θεατρικού συγγραφέα Βαγγ.Γκούφα.

Κριτικές και γνώμες για το έργο δημοσιεύτηκαν και σε άλλες εφημερίδες της εποχής όπως του Φάνη Καμπάνη (εφημερίδα “Δημοκρατική Αλλαγή”, Οκτώβρης 1966), του Μ.Γ.Μερακλή (ΤΑ ΝΕΑ, Οκτώβρης 1966), του Βάσου Βαρίκα (ΤΑ ΝΕΑ, 22/10/1966), του Αλέξη Διαμαντόπουλου (Μεσημβρινή, 20/10/1966), του Βαγγέλη Ψυρράκη (Μεσημβρινή, 6/10/1966) κ.α.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου σε επιστολή του συγχαίρει τον Καμπανέλλη:

«Είναι άξιος συγχαρητηρίων ο συγγραφέας για το θάρρος του να καταπιαστεί με μια παρόμοια πλευρά μιας επικής εποχής και να φέρει κάτω από τους προβολείς της σκηνής ένα κομμάτι ζωής των μαύρων χρόνων της σκλαβιάς (…)» (Οκτώβρης 1966).

Στους υπερασπιστές του έργου και ο Μίκης Θεοδωράκης που σε επιστολή του προς τον Καμπανέλλη αναφέρει:

«(…) μένω κατάπληκτος από μια ορισμένη τοποθέτηση που ισχυρίζεται ότι το έργο σου «προσβάλλει» την Εθνική μας Αντίσταση. Εντελώς αντίθετα, πιστεύω, ότι η παράσταση του θιάσου της Τζένη Καρέζη, ξαναφέρνει μπροστά μας όλες τις μνήμες της Κατοχής, τοποθετεί σωστά χαρακτήρες και ιδεολογίες, βοηθεί, ιδιαίτερα τη νέα γενιά, να έλθει σε επαφή με την πιο δοξασμένη περίοδο της νεοελληνικής Ιστορίας και έτσι να προβληματιστεί, να ρωτήσει, να μάθει να διδαχτεί και να σκεφτεί… (…)» (Νοέμβρης 1966).

Το «Βίβα Ασπασία» παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Καρδίτσα και στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας από 12 έως 27 Αυγούστου, στην όμορφη αυλή του Θεάτρου Όψεις.

Τη Σκηνοθεσία του έργου έχει αναλάβει η Ηθοποιός και Σκηνοθέτης Βασιλική Μακρή. Τους Κεντρικούς ρόλους ερμηνεύουν οι ταλαντούχοι Ηθοποιοί Ευγενία Βησσαρίου ( Ασπασία) και Θάνος Κρομμύδας (Λοχαγός Τσέζαρε). Μαζί τους η Λίλα Νταντάμη (Θεία Μαρία) και οι απόφοιτοι του Δημιουργικού Εργαστηρίου Θεάτρου Όψεις, Γιάννης Σταμούλης, Παναγιώτης Αργύρης, Άγγελος Κηρύκος και Αναστασία Αθανασούλα. Σκηνικά- Κοστούμια Παύλος Βησσαρίου, Βοηθός Σκηνοθέτη Ειρήνη Θεοδοσίου, Βίντεο- Μοντάζ Βασίλης Στάθης, Επεξεργασία Ήχου και Εικόνας Φίλιππος Παπαλός.

Η παράσταση, όπως προβλήθηκε από την σειρά εκπομπών της ΕΡΤ, «Το θέατρο της Δευτέρας», υπάρχει και εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=UNQ1jrzFd2A

ΣΚ