“ο υπάλληλος” του Χουρμούζη

«Ο “Υπάλληλος” του κατατρεγμένου αγωνιστή της Επανάστασης, του φλογερού κήρυκα της εθνικής ανεξαρτησίας και ακατάβλητου πολέμιου της βαυαρικής κηδεμονίας Μιχαήλ Χουρμούζη, είναι εκτός από αριστουργηματικό δείγμα λαϊκού θεάτρου και ένα αδυσώπητο πολιτικό ράπισμα ενάντια στην τάξη εκείνη που σαν φερέφωνο της ξενοκρατίας, ανέλαβε στα χέρια της το έργο της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής, μορφωτικής, αισθητικής διαστρέβλωσης του λαού μας. ΟΙ ημιμαθείς φρακοφόροι-ψαλιδόκωλοι, ξενόδουλοι υπάλληλοι του δημοσίου και του βασιλικού φρουραρχείου ανάλαβαν να μεταβιβάσουν τη φθορά και την εξάρτησή τους στην κρατική μηχανή και στην κοινωνική ζωή επ’ ωφελεία της αστικής τάξης και προς ζημία του λαού.

Αληθινά, είναι να θαυμάζει κανείς τον καυστικό σατιρικό λόγο του Χουρμούζη, το πώς αποκαλύπτει, απομυθοποιεί και γελοιοποιεί το – οπερετικό – τάχα απελευθερωμένο ελληνικό “κράτος”, που έστησαν οι μεσάζοντες των μεγάλων “συμμαχικών” δυνάμεων. Και είναι θαυμαστή η τέχνη του, να διαρθρώνει θεατρικές σκηνές, να διαπλάθει τύπους και να διανθίζει το διάλογό του με μεστό και πηγαίο λαϊκό χιούμορ. Τα έργα του – ιδίως “ο υπάλληλος” – είναι φτιαγμένα για πατάρια, έχουν τη χάρη, την απλωσιά και την ελευθερία του θεάτρου όπως ξεκινά από την κομέντια ντελ άρτε και φθάνει στις ζακυνθινές “ομιλίες”. Τα πρόσωπά του αν και πηγάζουν από την ίδια τη ζωή της εποχής του, προεκτείνονται μορφικά στο γελοιογραφικό γκροτέσκ για να επιτευχθεί ο στόχος του Χουρμούζη, η καταγγελία – που απλώνεται σ’ όλα τα επίπεδα της ζωής – της ξενόδουλης τάξης. Η σκηνή του φινάλε του έργου, είναι το επιστέγασμα της πολιτικής καταγγελίας. Με το παιχνίδι “δικαστήριο” που παίζουν οι

ίδιοι οι “υπάλληλοι” στο σπίτι του Παυλάκη – ανθρώπου με γνήσια ελληνική συνείδηση – καταδικάζεται ο ξενόδουλος υπαλληλικός συρφετός και προπαγανδίζεται το δικαίωμα του λαού για εθνική ανεξαρτησία.»  (Θυμέλη, ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 17/12/1977)    

«Ο “Υπάλληλος” πριν από τον Γκόγκολ, πριν από το Γκριμπογιέντωφ, πριν από τον Τσέχωφ, βέβαια, χωρίς θεατρικούς προγόνους, χωρίς επαγγελματική τριβή, χωρίς θεατρική τεχνική δοκιμασμένη στο σανίδι, έχει τόσο σκηνικά χαρίσματα που δημιουργεί, πέρα από τα άλλα, και μεγάλο φιλολογικό πρόβλημα, πώς δηλαδή ένας ανίδεος θεατρικά πρώην αγωνιστής της εθνεγερσίας μπόρεσε χωρίς προπαιδεία, χωρίς θεατρική περιρρέουσα ατμόσφαιρα να γράψει τόσο αποτελεσματικό θέατρο (…) Αφήνοντας το όπλο και πιάνοντας την πέννα, συνεχίζει τον ίδιο αγώνα, νέος αντίπαλος ο Βαυαρός, ο νέος δυνάστης, πιο επικίνδυνος από τον Τούρκο, πιο ύπουλος, υπόγειος δολιοφθορέας και επίγειος ελέω θεού αυθέντης. Ο Χουρμούζης κατάλαβε από τους πρώτους πως το δόλωμα του εξευρωπαϊσμού, η διείσδυση του ξένου πνεύματος, αναφομοίωτου, η οργάνωση του κράτους πάνω σε ξένα πρότυπα ήταν τα νέα δεινά που ταλαιπωρούσαν “την δόλια πατρίδα”» (Κ.Γεωργουσόπουλος, ΤΟ ΒΗΜΑ 30/11/1977) 

«Ο Μιχαήλ Χουρμούζης (1801-1882), αγωνιστής του ’21, μετά την Επανάσταση στράφηκε, όπως και ο άλλος μεγάλος αγωνιστής, ο Μακρυγιάννης, από το σπαθί στην πέννα, για να στηλιτεύσει αυτά που θεωρούσε καταστροφικά κι επικίνδυνα για το έθνος: την ξενοκρατία, τη δουλικότητα των κυβερνώντων, τη γραφειοκρατία, την υποτέλεια (…)» (Ν.Φένεκ Μικελίδης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 22/11/1977)

 «Ο Χουρμούζης (1801-1882), αγωνιστής με το ξίφος και την πένα υπέρ της εθνικής ελληνικής ανεξαρτησίαςκαι κατά των Οθωμανών κυρίαρχων και κατά των ξένων “προστατών”, για πολλές δεκαετηρίδες είχε ταφεί σε μια σκόπιμη λησμοσύνη. (…) Με τον “Υπάλληλο”, γραμμένο το 1836, ο Χουρμούζης σατιρίζει χωρίς έλεος τους υπηρέτες των υπηρετών των ξένων “προστατών” μας.» (Αλκ.Μαργαρίτης, ΤΑ ΝΕΑ 21/12/1977)    

(*) Τα αποσπάσματα είναι από κριτικές για τη παράσταση που ανέβηκε το 1977 από τη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Κώστα Μπάκα, σκηνογραφία Διονύση Φωτόπουλου, μουσική Λουκιανού Κελαηδόνη και θίασο τριάντα ηθοποιών.