«η δύναμη του σκότους»

Να μιλήσει κανείς για θέατρο δεν είναι εύκολο πράγμα. Πολύ περισσότερο για  Τολστόι. Ακόμα πιο δύσκολο είναι να καταπιαστείς με έννοιες όπως πίστη, συνείδηση, ηθική, θρησκεία κ.ά. Και όταν μια θεατρική παράσταση γίνεται ερέθισμα για να σκεφτείς, να προβληματιστείς, να μιλήσεις για όλα αυτά, είτε θετικά είτε αρνητικά, με τις συμφωνίες ή τις διαφωνίες σου, με τις αντιρρήσεις και τις κριτικές σου, τότε σαφώς και η παράσταση κατάφερε τον σκοπό της. Μια τέτοια πετυχημένη παράσταση είναι και «η δύναμη του σκότους» του Λ. Τολστόι που παρουσιάζεται φέτος, κάθε σαββατοκύριακο, στην Θεατρική Σκηνή Καρδίτσας.   

Κεντρικός ήρωας ο Νικήτας, ένας νεαρός, κομψός και αδίστακτος χαροκόπος, παραγιός στη φάρμα του μεσόκοπου και άρρωστου Πιότρ. Άλλοτε, είχε αποπλανήσει μια μικρή ορφανή. Τώρα, είναι εραστής της δεύτερης γυναίκας του αφεντικού του, της όμορφης και μικροπαντρεμένης Ανίσυα. Η δαιμονική, άπληστη και υποχθόνια μητέρα του Νικήτα, πείθει την Ανίσυα να φαρμακώσει τον άνδρα της ώστε να τον κληρονομήσει και να χαρεί ελεύθερα τον έρωτά της με τον Νικήτα. Το σχέδιο πετυχαίνει, όμως ο ακόρεστος Νικήτας, μετά το γάμο του με την Ανίσυα, ξεπλανεύει την δεκαεξάχρονη Ακουλίνα, προγονή της Ανίσυα, που φέρνει στον κόσμο ένα παιδί. Και η δαιμονική Ματριόνα, η μητέρα του Νικήτα, ξανακάνει την εμφάνισή της: το παιδί πρέπει να πεθάνει και η Ακουλίνα να παντρευτεί έναν βολικό γείτονα. Ματριόνα και Ανίσυα πείθουν τον Νικήτα που

σκοτώνει το παιδί του και το παραχώνει στο κελάρι. Αλλά τα κλάματα του βρέφους τον κυνηγάνε αδιάκοπα, πίνει και μεθάει, σκέφτεται να κρεμαστεί και, τελικά, στο γάμο της πρόσκαιρης ερωμένης του Ακουλίνα, μπροστά στους συγχωριανούς του, ομολογεί το έγκλημά του, μετανοεί και ικετεύει τον Ιησού Χριστό για συγχώρεση… Είναι εδώ που ο δραματουργός Τολστόι υποτάσσεται στον κατηχητή Τολστόι, που γίνεται ιεραπόστολος και προφήτης του Τολστοϊσμού… Άλλωστε, ως πρότυπο στη «δύναμη του σκότους» προβάλλεται ο Ακίμ, ο πατέρας του Νικήτα, ένας πάμπτωχος, καλοκάγαθος και θρησκόληπτος χωριάτης που είναι ικανοποιημένος γιατί βρήκε μια «καλή δουλειά» στην πόλη, να καθαρίζει βόθρους…   

Για να αποφύγουμε τα «δύσκολα» ας καταφύγουμε στον Λένιν. Ο μεγάλος επαναστάτης και – σχετικά – σύγχρονος του συγγραφέα, εκτιμά βαθειά το μεγάλο ταλέντο του Τολστόι, αλλά ταυτόχρονα μιλάει και για τις σκιερές πλευρές του έργου του: «Η κριτική του Τολστόι δεν είναι καινούργια. Δεν είπε τίποτα που να μην είχε ειπωθεί πολύ πριν από αυτόν (…) Ο Τολστόι μένει με την άποψη του πατριαρχικού, του αφελή αγρότη, την ψυχολογία του οποίου και μεταφέρει (…) Κρίνει αφηρημένα, παραδέχεται μόνο την άποψη των «αιώνιων» αληθειών της θρησκείας, χωρίς να καταλαβαίνει πως η άποψη αυτή είναι η ιδεολογική μόνο αντανάκλαση του παλιού («αναποδογυρισμένου») συστήματος, του δουλοπαροικού συστήματος (…) Τα κριτικά στοιχεία της διδασκαλίας του Τολστόι μπορούσαν κάποτε να ήταν ωφέλιμα στην πράξη για μερικά στρώματα του πληθυσμού, παρά τα αντιδραστικά και ουτοπικά χαρακτηριστικά του Τολστοϊσμού (…)  Οι αντιφάσεις στα έργα, στις αντιλήψεις, στις θεωρίες, στη σχολή του Τολστόι είναι πραγματικά χτυπητές. Από τη μια μεριά, ένας μεγαλοφυής λογοτέχνης που έδωσε όχι μόνο απαράμιλλες εικόνες της ρώσικης ζωής, αλλά και πρώτης τάξης έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από την άλλη μεριά, ένας ζηλωτής του Χριστού. Από την μια μεριά μια εξαιρετικά ισχυρή, πηγαία και ειλικρινής διαμαρτυρία ενάντια στην κοινωνική ψευτιά και απάτη, αμείλικτη κριτική στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, αποκάλυψη όλου του βάθους των κοινωνικών αντιθέσεων, της αθλιότητας, της αποκτήνωσης και των βασάνων των μαζών. Από την άλλη το φανατικό κήρυγμα της «μη αντίστασης στο κακό» με τη βία, προπαγάνδιση ενός από τα πιο ποταπά πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο: της θρησκείας (…) Στις μέρες μας κάθε απόπειρα εξιδανίκευσης της διδασκαλίας του Τολστόι, δικαίωσης της «μη αντίστασής» του, της προσφυγής του στο «Πνεύμα», των εκκλήσεών του για «ηθική αυτοτελειοποίηση», της θεωρίας του για «συνείδηση» και γενική «αγάπη», του κηρύγματός του για ασκητισμό και μυστικοπάθεια κλπ, προκαλούν την πιο άμεση και πιο μεγάλη ζημιά (…) Το προλεταριάτο θα εξηγήσει στις μάζες των εργαζόμενων και των εκμεταλλευόμενων τη σημασία της κριτικής του Τολστόι για το κράτος, την εκκλησία, την ατομική ιδιοκτησία γης όχι για να περιοριστούν οι μάζες στην αυτοτελειοποίηση και τους αναστεναγμούς για μια υποφερτή ζωή, αλλά για να σηκωθούν και να καταφέρουν ένα καινούργιο χτύπημα ενάντια στην τσαρική μοναρχία και στην τσιφλικάδικη γαιοκτησία (…) Το προλεταριάτο θα εξηγήσει στις μάζες την κριτική του Τολστόι για τον καπιταλισμό, όχι για να περιοριστούν οι μάζες σε κατάρες κατά του κεφαλαίου και της εξουσίας του χρήματος, αλλά για να μάθουν σε κάθε βήμα της ζωής τους και της πάλης τους να στηρίζονται στις τεχνικές και κοινωνικές κατακτήσεις του καπιταλισμού, να μάθουν να συσπειρώνονται στην ενιαία στρατιά των εκατομμυρίων σοσιαλιστών αγωνιστών που θα ανατρέψουν τον καπιταλισμό και θα δημιουργήσουν τη νέα κοινωνία, όπου δεν θα υπάρχει εξαθλίωση του λαού και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο (…) Είναι το προλεταριάτο η τάξη εκείνη που ο Τολστόι δεν κατάλαβε την σημασία της και που είναι η μόνη ικανή να συντρίψει τον παλιό κόσμο που μισούσε ο Τολστόι».

«Η δύναμη του σκότους» γράφτηκε το 1886. Τα αποσπάσματα του Λένιν είναι από άρθρα του για τον Τολστόι που γράφτηκαν στη τριετία 1908-1911 (*). Πάνω από ένα αιώνα μετά, αυτός ο «διάλογος» Λένιν-Τολστόι, αυτή η πάλη του ορθολογισμού ενάντια στην θρησκοληψία, τον ιδεαλισμό  και τη μεταφυσική κάθε άλλο παρά έχει λήξει. Η παράσταση της Θεατρικής Σκηνής Καρδίτσας έρχεται να μας το θυμίσει, έστω και «από την ανάποδη». Και μόνο για αυτό αξίζει.   

(*)           εφημερίδες: «Νας Πούτ» (28 Νοέμβρη 1910), «Ραμπότσαγια Γκαζέτα» (18/31 Αυγούστου 1910), «Ζβεζντά» (22 Γενάρη 1911), «Σοτσιάλ-Ντεμοκρατ» (16/29 Νοέμβρη 1910) και «Προλετάρι» (11/24 Σεπτέμβρη 1908) όπως περιλαμβάνονται στη συλλογή άρθρων του Β.Ι.Λένιν που εκδόθηκε από τη Σύγχρονη Εποχή με τίτλο «Για τον Τολστόι» (Αθήνα 1985).

ΣΚ