σαν σήμερα, Δεκέμβρης του 1948: η κατάληψη της Καρδίτσας από τον ΔΣΕ

Αυτό το Σάββατο, 11 Δεκέμβρη του 1948, μια απροσδιόριστη ανησυχία σκέπαζε την Καρδίτσα. Η πόλη από το πρωί συζητά την διαταγή του στρατού για περιορισμούς στην κυκλοφορία που δημοσιεύονταν στο φύλλο εκείνης της ημέρας της τοπικής εφημερίδας «Θεσσαλική Φωνή» (φύλλο 7186 της 11-12-1948):

«Στρατιωτική Διοίκησις Καρδίτσης. Διακήρυξις. Διατάσσομεν. 
Η κυκλοφορία του πληθυσμού Καρδίτσης και περιχώρων επιτρέπεται μόνον από τας κεντρικάς οδούς: 1) Καρδίτσης-Μητροπόλεως 2) Καρδίτσης-Καρδιτσομαγούλας 3) Καρδίτσης-Φαναρίου 4) Καρδίτσης-Τρικκάλων 5) Καρδίτσης-Σεκλίζης 6) Καρδίτσης-Λαρίσης. 
Οιαδήποτε άτομα, κτήνη, ποίμνια κλπ αποπειραθούν να εισέλθωσιν ή εξέλθωσι της Καρδίτσης δια παρόδων, καρροποιήτων ή ημιονικών ή ενδιαμέσων χώρων μεταξύ φυλακίων εκτός των ως άνω καθοριζομένων, καθίσταται γνωστόν, ότι θα πυροβολούνται άνευ ετέρας διατυπώσεως παρά των φυλακίων, τα οποία έχουσι αυστηράν προς τούτο διαταγήν. 
Β.Σ.Τ. 904 τη 11-12-48 
Εκ της Στρατιωτικής διοικήσεως Καρδίτσης»

Τι συμβαίνει; Ο εμφύλιος πόλεμος μαίνονταν. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) έδινε έναν άνισο αγώνα απέναντι στο κυβερνητικό στρατό που με την αμέριστη στήριξη των αγγλοαμερικάνων ιμπεριαλιστών υπερείχε συντριπτικά τόσο αριθμητικά όσο και σε οπλισμό. Η μεγάλη μάχη του Γράμμου που κράτησε σχεδόν 70 μέρες και έληξε τη νύχτα 20 προς 21 Αυγούστου του 1948, με το πέρασμα των δυνάμεων του ΔΣΕ στο Βίτσι, του προκάλεσε μεγάλες απώλειες. Μετά το Γράμμο το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ αποφασίζει σειρά αλλαγών. Ο ΔΣΕ αναδιαρθρώνεται, ο Μάρκος Βαφειάδης

Χ.Φλωράκης και Γ.Αλεξάνδρου

απαλλάσσεται των καθηκόντων του και τη διοίκηση του ΔΣΕ αναλαμβάνει συλλογική ηγεσία με επικεφαλής τον Ν.Ζαχαριάδη. Δεν πέρασε ούτε μήνας από την απώλεια του Γράμμου και οι δυνάμεις του ΔΣΕ , στις 9 προς 10 Σεπτέμβρη του 1948, πετυχαίνουν μια μεγάλη τακτική νίκη στο Βίτσι. Η 22η Ταξιαρχία του κυβερνητικού στρατού διαλύεται και τα τμήματά της, σε άτακτη φυγή, πλημμυρίζουν πανικόβλητα την Καστοριά. Εβδομήντα οκτώ φαντάροι του κυβερνητικού στρατού περνάν από έκτακτα στρατοδικεία και εκτελούνται επί τόπου «προς παραδειγματισμό», όπως αναφέρει ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος («Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949», Αθήνα 1956, σελ.453 και 456), ο Ευ. Αβέρωφ («Φωτιά και Τσεκούρι», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ.368) κ.ά.

Όλα δείχνουν ότι ο ΔΣΕ παραμένει αξιόμαχος. Όχι μόνο αντιμετωπίζει τις επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού αλλά προχωρά και σε επιθετικές ενέργειες ακόμα και κατά αστικών κέντρων. Μια τέτοια επιχείρηση, με στόχο την πόλη της Καρδίτσας σχεδιάστηκε για κείνο το βράδυ της 11 Δεκέμβρη από τις δυνάμεις του ΔΣΕ. Συμμετείχαν η 1η Μεραρχία με διοικητή τον Χαρίλαο Φλωράκη (Γιώτη) από το Παλιοζογλώπι Καρδίτσας και η 2η Μεραρχία με διοικητή τον Γιάννη Αλεξάνδρου (Διαμαντή). Στην επιχείρηση πήρε επίσης μέρος και η ταξιαρχία ιππικού του ΔΣΕ με διοικητή τον Στ. Μανάκα (Στέφο) που ανήκε στην 1η Μεραρχία, ενώ διατέθηκαν και 3 ορειβατικά πυροβόλα. Τη γενική διεύθυνση της επιχείρησης είχε ο Κ. Καραγιώργης, διοικητής του Κλιμάκιου Γενικού Αρχηγείου Νότιας Ελλάδας (ΚΓΑΝΕ). Ο Δ. Βλαντάς αναφέρει ότι η συνολική δύναμη του ΔΣΕ που χρησιμοποιήθηκε στην επιχείρηση ήταν περίπου 4.000 μαχητές («Εμφύλιος Πόλεμος 1945-1949», Γ’ τόμος, β’ ημίτομος, εκδόσεις «Γραμμή», σελ.210). 

Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ
(15-12-1948)

Αντίθετα οι πηγές του κυβερνητικού στρατού κάνουν λόγο άλλοτε για 3.000 μαχητές και άλλοτε για 2.250 πεζούς και 300 έφιππους (ΓΕΣ/ΔΙΣ: «Αρχεία Εμφύλιου Πολέμου», 11ος τόμος, σελ. 434 και 444).

Τους σκοπούς της επιχείρησης τους αναλύει ο Κ.Καραγιώργης στο περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός» (τεύχος 2, Φλεβάρης 1949): αντιπερισπασμός στο κύριο μέτωπο του Βίτσι και στις επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού στη Πελοπόννησο, ανεφοδιασμός των ανταρτών σε πολεμικό υλικό, υγειονομικό, ιματισμού, υπόδησης κλπ, αντιμετώπιση του χειμερινού επισιτισμού τους κλπ («Η μάχη της Καρδίτσας», περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», τεύχος 2/Φλεβάρης 1949, επανέκδοση από το «Ριζοσπάστη», Αθήνα 1996, τόμος β’, σελ.77).

Να πως τα περιγράφει στο βιβλίο του «Αντάρτες στ’ Άγραφα (1946-1950)» ο Τάκης Ψημμένος από τον Μεσενικόλα Καρδίτσας, που νεαρό ανταρτόπουλο τότε, συμμετείχε στη μάχη της Καρδίτσας (σελ.200-211):

«Μέσα στην Καρδίτσα, ο αντίπαλος διέθετε αξιόλογες δυνάμεις. Συγκεκριμένα: υπήρχε έδρα

Στρατηγείου Εθνιφρουράς, με ένα τάγμα, μια διλοχία πεζικού, τρείς ίλες ιππικού, ένα τάγμα εθνικής άμυνας (Μ.Ε.Α.), ίλη αρμάτων μάχης με 9 τανκς και σημαντική δύναμη πυροβολικού. Δίχτυ με αλληλοϋποστηριζόμενες οχυρώσεις-αντιστάσεις ήταν απλωμένο μέσα και τριγύρω από την πόλη. Πολλά κτίρια και καταστήματα είχαν μεταβληθεί σε μικροαντιστάσεις από μάυδες. Μερικές άλλες βασικές αντιστάσεις καλά οχυρωμένες στην παρυφή της πόλης (στο σιδηροδρομικό σταθμό, στο εργοστάσιο κεραμοποιίας και στο σταθμό επιβητόρων) προβλεπόταν ότι τα τμήματά μας θα δυσκολευτούν να τις κάμψουν και θα χρειαστούν πολλές και συνδυασμένες προσπάθειες. Οι τελευταίες πληροφορίες που είχαμε έλεγαν ότι ο αντίπαλος, πριν από δυο-τρεις βδομάδες, ενίσχυσε ιδιαίτερα ολόκληρη την εξωτερική περίμετρο της πόλης. Κατασκεύασε περίπου 20-25 οχυρά (πυργίσκους με πολυβολεία) με σιδηρομπετόν, εξασφαλίζοντας έτσι σταθερή γραμμή άμυνας, που πρόβλεπε συντονισμό με πυρά φραγμού. Τα έξοδα για την κατασκευή αυτών των οχυρών έπεσαν στους ώμους των κατοίκων της πόλης με «εισφορές», δηλαδή με αναγκαστικό χαράτσι που τους επέβαλαν οι αρχές. Έξω από την Καρδίτσα, στους Σοφάδες-Φίλια-Καλιφώνι-Σέκλιζα-Παπαράτζα-Παλιόκαστρο-Φανάρι-Μουζάκι, υπήρχε στον κάθε χώρο δύναμη από λόχο μέχρι τάγμα. Επίσης σε όλες τις γέφυρες έξω από την πόλη υπήρχαν δυνάμεις οχυρωμένες με περίμετρο

συρματοπλεγμάτων και ναρκοπέδια.(…) Η επιχείρηση καθορίστηκε ν’ αρχίσει στις 21 η ώρα της 11 του Δεκέμβρη 1948 στην πόλη. Την ίδια ώρα έπρεπε να εκδηλωθεί ταυτόχρονα επίθεση ενάντια στα οχυρά αντίστασης που βρισκόταν έξω, στην περίμετρο. Η δεύτερη φάση της επιχείρησης προβλεπόταν ν’ αρχίσει το βράδυ της 12 προς 13 του Δεκέμβρη. Η διαταγή όριζε ότι στις 02:00 η ώρα της 13 του Δεκέμβρη πρέπει ν’ αρχίσει η αποχώρηση από την πόλη.(…) Πριν ακόμα πάει η ώρα 9, εκδηλώθηκαν τα πρώτα πυρά. Άρχισαν από τη Φαγάνα, στη Παπαράτζα και κατόπι στην Κόκκινη Εκκλησιά.(…) Οι αντιστάσεις του αντίπαλου η μια μετά την άλλη κάμπτονται και τα τμήματα του ΔΣΕ προχωρούν προς το κέντρο.(…) Μια αμαξοστοιχία προσπαθεί να φύγει προς τους Σοφάδες και πέφτει στα χέρια των τμημάτων της ΙΙ Μεραρχίας. Η μάχη στο σταθμό κράτησε μέχρι το μεσημέρι της 12 του Δεκέμβρη, οπότε καταλήφθηκε. (…) Πιάστηκαν περίπου 80 αιχμάλωτοι, ενώ εκατοντάδες στρατιώτες και χωροφύλακες κρύβονται σε ταβάνια σπιτιών και αλλού για να αποφύγουν τη σύλληψη.(…) Ο Σταθμός Επιβητόρων έπεσε στα χέρια του ΔΣΕ, αργότερα, όμως, ο αντίπαλος τον ανακατέλαβε με την υποστήριξη τανκς, που έφερε επιτόπου.(…) Όλη τη μέρα, στις 12 του Δεκέμβρη, συνεχίζονται οι συγκρούσεις με ένταση γύρω στο κέντρο της πόλης. Η αντίσταση του αντίπαλου έχει περιοριστεί τελικά στην Υπ/ση Χωροφυλακής-Άρνη-Φυλακές-Πλατεία και υποστηρίζεται από ισχυρή δύναμη τανκς. Από Λάρισα και Τρίκαλα, κινούνται διαρκώς ενισχύσεις του κυβερνητικού στρατού για να μπουν στη Καρδίτσα. Τρεις λόχοι του, που με συνοδεία τανκς κινήθηκαν από Τρίκαλα-Μουζάκι, χτυπήθηκαν απ’ την πλαγιοφυλακή του ΔΣΕ, καθηλώθηκαν και τελικά αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στη βάση τους.»

 (σ.σ. επικεφαλής του ουλαμού αρμάτων που έσπευσε για βοήθεια από τη Λάρισα μέσω Τρικάλων ήταν ο ίλαρχος Στυλιανός Παττακός, από τους πρωτεργάτες της χούντας του 1967»

Η τοπική εφημερίδα Θεσσαλική Φωνή, στο φύλλο 7187 της 12-12-1948 γράφει: 

«Τελευταία ώρα. Η Καρδίτσα υπέστη σφοδροτάτην επίθεσιν υπό των ληστοσυμμοριτών. Από

της 10.45 της παρελθούσης νυκτός εξεδηλώθη σφοδροτάτη επίθεσις των συμμοριτών κατά της πόλεως. Ούτω τμήματα συμμοριτών εισδύοντα εντός της πόλεως βάλλουν δια πυκνών πυρών κατά ημετέρων. Η διοίκησις του ΤΣΕΚ άμα τη εκδηλώσει της επιθέσεως των συμμοριτών ανέπτυξε τα τμήματά της, τα οποία κατέλαβον επικαίρους θέσεις και μάχονται ηρωικώς κατά των συμμοριτών. Σφοδρότατον πυρ ανεπτύχθη κατά των εθνικών τμημάτων, ελλείπουν όμως λεπτομέρειαι, καθ’ όσον και πέραν της 3ης πρωινής με συνεχή αυξομείωσιν της εντάσεως συνεχίζεται η μάχη. Δια της σθεναράς αμύνης των εθνικών τμημάτων παρεμποδίζεται η επίτευξις των αντικειμενικών σκοπών της επιθέσεως η οποία υπολογίζεται ότι θα θραυσθή με σημαντικάς απωλείας δια τον εχθρόν. 
Μέχρι στιγμής ουδεμία εστία εμπρησμού επεσημάνθη εντός της πόλεως. Τα όπλα ωρύονται εντός της πόλεως και η Καρδίτσα δια μίαν εισέτι φοράν αντιμετωπίζει τους ερυθρούς επιδρομείς. Δεν γνωρίζομεν ποίαι και πόσαι θα είναι τελικώς αι απώλειαι του εθνικού στρατού κατά την νύκτα αυτήν. Είμεθα όμως βέβαιοι ότι ο ήλιος της ελευθερίας θα φωτίση και πάλιν την σημερινήν πρωίαν την σκληρώς δοκιμαζομένην Καρδίτσαν.»

Ο στρατηγός του αστικού στρατού Δ.Ζαφειρόπουλος γράφει για τη μάχη της Καρδίτσας:

«Η προπαρασκευή της επιχειρήσεως υπήρξεν επιμελημένη και προηγήθη εκτέλεσις πολλών ασκήσεων υπό των τμημάτων κατά κατωκημένων τόπων. Η διαταγή επιχειρήσεων υπήρξε πλήρης, μετά λεπτομερεστάτων σχεδιαγραμμάτων της πόλεως και των εχθρικών αντιστάσεων. Αι πληροφορίαι περί των δυνάμεων και της οργανώσεως της φρουράς Καρδίτσης υπήρξαν ακριβείς και νωπαί και τούτο κατέδειξε την αξίαν των Π.Ε. (σ.σ. Πολιτικών Επιτρόπων) των πόλεων. Η ορμητικότης των τμημάτων ήτο πολύ καλή και διεκρίθησαν αι μαχήτριαι γυναίκες, αίτινες έδρασαν με φανατισμόν μεγαλύτερον του ανδρικού. Τα στελέχη απέδειξαν μεγάλην βελτίωσιν εις την τεχνικήν του αγώνος. Η αποχώρησις των συμμοριακών τμημάτων εν ημέρα και επί εδάφους πεδινού υπό την άμεσον επίδρασιν της Αεροπορίας έγινε με συνοχήν και τάξιν» («Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949», Αθήνα 1956, σελ.547-548).

Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ
17-12-1948

Οι ομάδες Πολιτικών Επιτρόπων που αναφέρει ο στρατηγός Ζαφειρόπουλος έπαιξαν πράγματι καθοριστικό ρόλο. Ήδη από το καλοκαίρι του 1948 είχαν συγκροτηθεί δύο τέτοιες ομάδες. Η πρώτη με ομαδάρχη τον Λάμπρο Φιλομούζη (Ταρζάν), οικοδόμο, στέλεχος της ΕΠΟΝ, ο οποίος είχε υπηρετήσει και στον ΕΛΑΣ. Η δεύτερη, ολιγομελής με ειδική αποστολή και επικεφαλής τον Μανώλη Τολάκη (Φάνης), επίσης στέλεχος της ΕΠΟΝ, απόφοιτο γυμνασίου και εργάτη. Η ομάδα του Ταρζάν έμπαινε στην Καρδίτσα, συγκρούονταν με περιπόλους του αντιπάλου, έκανε τοιχοκολλήσεις υλικού του ΔΣΕ που προοριζόταν για φαντάρους των κυβερνητικών δυνάμεων. Η ομάδα του Μ. Τολάκη ήταν εγκαταστημένη μέσα στην Καρδίτσα, μελετώντας τη διάταξη του αντιπάλου, συγκεντρώνοντας πληροφορίες που είχαν σχέση με τις κινήσεις των στρατευμάτων κτλ (Πηγή: Ριζοσπάστης 14-12-2014).

Ο επίσης αντικομουνιστής Ευάγγελος Αβέρωφ γράφει για τη μάχη της Καρδίτσας ότι ήταν

«μία από τις πιο τολμηρές και τις πιο συγκλονιστικές επιδρομές του ΔΣΕ (...) Ο ψυχολογικός αντίκτυπος ήταν τρομερός. Ηταν η πρώτη φορά που μια πόλη που βρισκόταν σε πεδιάδα κατελαμβάνετο και εδηούτο από τους αντάρτες. Δεν αισθανόταν πλέον κανείς ασφαλής παρά μόνον στις μεγάλες πόλεις» («Φωτιά και Τσεκούρι», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ.406-407).

Ο Τ.Ψημένος περιγράφει σε δέκα σελίδες αναλυτικά τη μάχη της Καρδίτσας στην οποία και ο ίδιος τραυματίστηκε ελαφρά. Και καταλήγει: 

ΕΞΟΡΜΗΣΗ του ΔΣΕ
20-12-1948

«Οι συγκρούσεις μέσα και έξω από την πόλη διήρκησαν περίπου 40 ώρες. Και οι δύο αντίπαλοι είχαν σοβαρές απώλειες, που ανέρχονταν σε δεκάδες νεκρούς και τραυματίες. Μέσα στους δεκάδες νεκρούς του ΔΣΕ ήταν και (…) ο Γιώργος Θανασάκης από το Θραψίμι Καρδίτσας, ο Λεωνίδας Φυτσιλής απ’ τη Σέκλιζα Καρδίτσας, (…) ο Βαγγέλης Γκένας από το Μπόσκλαβο Καρδίτσα, μια ξανθιά, λυγερόκορμη ανθυπολοχαγός από τη Ρεντίνα (…) Το βράδυ της 13 του Δεκέμβρη 1948, όλα τα τμήματα του ΔΣΕ που είχαν λάβει μέρος στη μεγάλη επιχείρηση της Καρδίτσας έφτασαν κανονικά στις καθορισμένες θέσεις, πάνω στα βουνά των Αγράφων, μεταφέροντας όλα τα εφόδια που πήραν απ’ τις στρατιωτικές αποθήκες (πυρομαχικά, οπλισμό, χιλιάδες σακκιά σιτάρι, τρόφιμα, ιματισμό, 2.500 ζευγάρια άρβυλα κ.ά. είδη) τους τραυματίες και πολλούς από τους νεκρούς. Μαζί τους ακολουθούσαν και 1.000 περίπου νεοστρατολογημένοι στο ΔΣΕ.

Η επιχείρηση της Καρδίτσας απόδειξε ότι ο ΔΣΕ είναι σε θέση να οργανώνει και να διεξάγει με επιτυχία πολυήμερες επιθετικές επιχειρήσεις σε κατοικημένους χώρους που κατέχονται από τον αντίπαλο. Συνταράχτηκε το στρατόπεδο της πλουτοκρατικής αντίδρασης και του μοναρχοφασισμού και ακούστηκαν απεγνωσμένες φωνές στους κόλπους της κυβέρνησης της Αθήνας. Πολλοί αντιδραστικοί, ένοχοι εγκλημάτων κατά του λαού, εγκαταλείπουν τα αστικά κέντρα και καταφεύγουν στην Αθήνα για ασφάλεια.»
(*) πρώτη δημοσίευση 12/12/2015
      τελευταία συμπλήρωση-ενημέρωση 12/12/2016